Als pasgeborene kan je prima eten en slapen, maar verder kan je niet veel. De eerste levensjaren leer je je handen en armen gebruiken, lopen, praten en nog veel meer. In “Groeien en snoeien: de hersenen van een kind” leg ik uit hoe een kind dat soort vaardigheden leert samenhangend met de groei van zijn hersenen. Maar wat weet je daar nog van? Weet je nog hoe je leerde lopen, wat je moeder deed of wat er gebeurde voor je twee jaar was? Niemand herinnert zich dat. Hoe komt dat? Doordat het geheugen voor gebeurtenissen, het autobiografisch geheugen, nog niet werkt?

Bestaan hele vroege herinneringen?

Herinner je je echt niets uit die vroege jeugd? Er zijn heel wat mensen die zich een gebeurtenis herinneren die plaats vond toen ze twee jaar waren of nog jonger. Dat blijkt echter moeilijk hard te maken. Herinneringen zijn nooit exact. Vaak worden ontbrekende onderdelen ingevuld of worden verschillende gebeurtenissen gecombineerd. Dat is geen bewust invullen of verzinnen; het autobiografisch geheugen werkt normaal zo ¹zie “Herinneren van een gebeurtenis verandert je geheugen“. Op basis van wat een volwassene vertelt kan je niet concluderen dat herinneringen van gebeurtenissen die voor de tweede verjaardag plaats vonden, mogelijk zijn.

De onvolgroeide hippocampus

Hoe komt het dat je je normaal niets herinnert van die gebeurtenissen in je vroege jeugd? Worden gebeurtenissen vóór die leeftijd niet vastgelegd in je geheugen? Of worden ze wel vastgelegd, maar kan je ze als volwassene niet meer terugvinden? Als volwassene kan je hele verhalen vertellen over belangrijke gebeurtenissen een paar jaar geleden. Daarvoor moet je niet alleen dingen, dieren, mensen, geuren en nog meer opdiepen uit je geheugen, maar ze moeten ook in ruimte en tijd geordend zijn. Daarvoor is de hippocampus essentieel [mfnzie ook “Waar ben ik? Ons interne GPS“[/mfn]. Onderdelen van de hippocampus spelen daarbij elk een aparte rol. Bij de geboorte ontbreken nog een aantal van die onderdelen en in de loop van het leven, tot ongeveer de puberteit, verschijnen die en groeien langzaam uit.

Geheugen de eerste twee jaar

In het begin, tot ongeveer 6 maanden, kan een baby alleen de gevolgen van zijn eigen bewegingen vastleggen in het geheugen. Al spartelend leert hij bijvoorbeeld dingen grijpen. Als hij bijna een jaar is kan hij onthouden waar zich dingen bevinden ten opzichte van zijn eigen lichaam. Deze kennis is egocentrisch, dat wil zeggen alles wordt gemeten ten opzichte van het eigen lichaam. Hij is niet in staat daarbij oriëntatiepunten uit de omgeving te gebruiken. Een baby heeft geen weet dat hij zelf te onderscheiden is van de rest van de wereld. Dat geldt voor zijn motoriek en waar zich dingen bevinden, maar ook psychologisch: een baby heeft geen ik-besef.

Autobiografisch geheugen en ik-besef

Ik-besef begint rond de tweede verjaardag. Dan is de hippocampus zo ver dat een kind begint dingen, dieren, mensen in de ruimte en tijd met elkaar in verband te brengen. Dat is nog tamelijk primitief, maar het is ook het begin van het autobiografisch geheugen. Voor een autobiografisch geheugen is nog iets nodig naast het vastleggen van “waar” en “wanneer”. Je moet in staat zijn iets wat één keer gebeurt gedetailleerd vast te leggen. Vaardigheden leer je door vaak oefenen²zie Het autorij-geheugen, maar een belangrijke gebeurtenis vindt maar één keer plaats. De hippocampus kan dat pas op de leeftijd van ongeveer 3½ jaar.

Tot de zeven jaar

Daarna groeit de hippocampus verder uit. Kinderen tot een jaar of 7 hebben wel een autobiografisch geheugen, maar dat is minder gedetailleerd dan dat van een volwassene. Opvallend is wel dat kinderen tussen de 5 en 10 jaar zich gebeurtenissen uit hun vroege jeugd, ook van voor het derde jaar, beter herinneren dan op volwassen leeftijd.

Samenvatting tot hier

Dus een kind kan het eerste jaar van zijn leven gebeurtenissen niet vastleggen in zijn geheugen. Pas rond de tweede verjaardag begint het autobiografisch geheugen vorm te krijgen. Vanaf die leeftijd worden gebeurtenissen vastgelegd. Dat is nog fragmentarisch, vanaf 3,5 jaar kan een kind pas hele scenes ineens vastleggen. Tot een jaar of zeven of langer groeit het vermogen om gebeurtenissen gedetailleerd vast te leggen en je later te herinneren.

Expliciet en impliciet geheugen

Tot hier gaat het hele verhaal over het autobiografisch geheugen en wat je daar als volwassene uit naar boven kunt halen. Welke gebeurtenissen uit je jeugd je kunt navertellen. Maar dat is natuurlijk niet alles wat in je geheugen is vastgelegd. De vaardigheden die een baby leert zijn ook vastgelegd in het geheugen. Dat is geen expliciet geheugen, dat kan je je niet bewust herinneren ³Zie het “Het autorij-geheugen“. Er zijn meer soorten impliciet geheugen. In Fig. 1. staan die verschillende geheugenvormen met de hersenstructuren die daarvoor belangrijk zijn. Voor het expliciet geheugen is de temporaalkwab, dat is de hippocampus en aanliggende gebieden, belangrijk. Voor vaardigheden en gewoonten is dat het striatum. De amygdala is belangrijk voor emotionele reacties en het cerebellum voor motore reacties.

Traumatische gebeurtenissen

De meest verhitte discussies over wat een kind zich kan herinneren uit zijn vroege jeugd hebben te maken met traumatische gebeurtenissen, geweld, mishandeling en de vraag in hoeverre dat is vastgelegd in het geheugen. Gebeurtenissen die sterke emotionele reacties oproepen worden in het geheugen vastgelegd, waarbij vooral de amygdala belangrijk is. Dat gebeurt vanaf de vroegste jeugd, al weten we niet hoe vroeg. Die gebeurtenissen liggen meer vast als losse feiten dan als verhaal, want daar heb je een volgroeide hippocampus voor nodig. Die losse feiten -fragmentarische beelden, geuren of andere waarnemingen- kunnen wel reacties oproepen als het geheugen ervan wordt geactiveerd. Het lijkt erop dat allerlei aspecten van traumatische gebeurtenissen soms zijn vastgelegd, al is de vraag moeilijk te beantwoorden hoe betrouwbaar latere herinneringen daaraan zijn.

Bronnen

Riggins T, Canada KL, Botdorf M (2020): Empirical Evidence Supporting Neural Contributions to Episodic Memory Development in Early Childhood: Implications for Childhood Amnesia. Child Development Perspectives 14:41–48.

Buzsáki G (2019): The Brain from Inside Out. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-090540-8, Ch. 7.

Howe ML (2019): Unravelling the nature of early (autobiographical) memory. Memory 27:115–121.

Ross J, Hutchison J, Cunningham SJ (2019): The Me in Memory: The Role of the Self in Autobiographical Memory Development. Child Dev DOI: 10.1111/cdev.13211

Bauer PJ, Baker-Ward L, Krøjgaard P, Peterson C, Wang Q (2019): Evidence Against Depiction as Fiction: A Comment on “Fictional First Memories” (Akhtar, Justice, Morrison, & Conway, 2018)Psychol Sci 30:1397–1399.

Akhtar S, Justice LV, Morrison CM, Conway MA, Howe ML (2019): What Are Autobiographical Memories? A Reply to Bauer, Baker-Ward, Krøjgaard, Peterson, and Wang (2019)Psychol Sci 30:1400–1402.

Akhtar S, Justice LV, Morrison CM, Conway MA (2018): Fictional First Memories. Psychol Sci 29:1612–1619.

Ramsaran AI, Schlichting ML, Frankland PW (2018): The ontogeny of memory persistence and specificity. Developmental Cognitive Neuroscience DOI: 10.1016/j.dcn.2018.09.002

Alberini CM, Travaglia A (2017): Infantile Amnesia: A Critical Period of Learning to Learn and Remember. J Neurosci 37:5783–5795.

Bauer PJ (2015): A complementary processes account of the development of childhood amnesia and a personal past. Psychol Rev 122:204–231.

Mullally SL, Maguire EA (2014): Learning to remember: the early ontogeny of episodic memory. Dev Cogn Neurosci 9:12–29.

Li S, Callaghan BL, Richardson R (2014): Infantile amnesia: forgotten but not gone. Learn Mem 21:135–139.

Lavenex P, Banta Lavenex P (2013): Building hippocampal circuits to learn and remember: Insights into the development of human memoryBehavioural Brain Research 254:8–21.

Goodman GS, Quas JA, Ogle CM (2010): Child maltreatment and memory. Annu Rev Psychol 61:325–351.