Psilocybine staat niet alleen in de belangstelling als psychedelicum voor recreatief gebruik, maar recent ook bij een veel ruimer publiek als mogelijk geneesmiddel, vooral als mogelijk antidepressivum. Wat verbaast is dat het ook zou werken als middel tegen allerlei angststoornissen, post-traumatisch stress syndroom, bij verslaving en bij obsessief-compulsieve stoornis (OCS). Menno Oosterhoff, psychiater met OCS, bericht over zijn indrukwekkende ervaringen met psilocybine (Luister naar zijn podcast, aflevering 36).
Hoe werkt het dan als het bij bijna alle psychiatrische stoornissen wat doet¹ Let wel: het mag beslist niet gebruikt worden bij mensen met psychose-gevoeligheid ? Werkt het net zo als bij recreatief gebruik, waarbij heel diverse ervaringen worden beschreven, zoals visuele vervormingen, geluksgevoel, allerlei emoties tot aan wat “oplossen van het ego” wordt genoemd? Niet makkelijk te begrijpen wat daar gebeurt. Onze kennis hoe de hersenen werken is intussen zo ver gevorderd dat wel duidelijk is hoe psilocybine werkt. En het blijkt dat meditatie ongeveer net zo werkt. Die kennis is niet alleen leuk voor hersenwetenschappers, maar maakt ook duidelijk wat van psilocybine en meditatie te verwachten valt en wat de gevaren zijn van het gebruik.

Het voorspellingsorgaan

Om te begrijpen hoe psilocybine werkt moeten we eerst duidelijk hebben dat het brein geen analysemachine is, maar een voorspellingsorgaan. Dat staat beschreven in mijn blog Hallucinaties: zien wat je verwacht. Kort samengevat komt het neer op het volgende. Je hebt alle ervaringen, alles wat je vanaf je geboorte hebt meegekregen en geleerd, verzameld in een model van de wereld in je hoofd. Dat model gebruik je om te voorspellen wat er gaat gebeuren. In “Hallucinaties: zien wat je verwacht” staan relatief eenvoudige voorbeelden, namelijk wat er gebeurt als je voorspelt wat je gaat waarnemen. De mens heeft echter veel ingewikkelder en abstracter functies ontwikkeld.
Ik schrijf nu deze blog en dat heeft weinig te maken met hoe de buitenwereld er op dit moment uit ziet en de voorspelling wat daar gaat gebeuren. Maar ook dat schrijven gaat op basis van voorspellen en checken of dat klopt. Ik bedenk wat de volgende zin van mijn uitleg moet zijn. Die schrijf ik op en de voorspelling is natuurlijk dat het klopt. Dan lees ik de hele laatste alinea terug, en vaak blijkt het dan niet te kloppen. Dat kan evident zijn, een duidelijke gedachtenfout, maar vaak is het meer een gevoel: deze alinea klopt niet. Soms kom ik er niet achter wat er niet klopt, ook niet na een aantal keren lezen. Ik moet dan eerst een boodschap gaan doen bijvoorbeeld en daarna met een frisse blik opnieuw naar die alinea kijken. Vaak zie ik dan wel wat er niet klopt.
Wat is er gebeurd? Ik kwam er eerst niet achter wat er niet klopte, omdat ik vasthield aan de voorspelling op basis van het model in mijn hoofd. Dat model in mijn hoofd bevat het totaal van mijn gedachten hoe psilocybine werkt (zie “Wie gelooft er nog? Ik!” hoe dat model wordt gevormd). Daar zat echter een foutje in, daarom klopte de laatste zin niet. Toen ik enige afstand had genomen kon ik pas dat model relativeren. Als ik daarna de laatste zin, of de hele alinea, gecorrigeerd heb, zodat het wel klopt, is het model in mijn hoofd ook veranderd, aangepast. Volgende voorspellingen zijn op basis van dat aangepaste model.

Het rigide voorspellingsorgaan

Het bovenstaande illustreert dat ik dat model in mijn hoofd niet zomaar wilde aanpassen. Ik hield er een beetje rigide aan vast. Misschien vond ik het niet leuk dat het model in mijn hoofd niet helemaal klopte. Misschien kwetste het zelfs een beetje mijn ego. Nu lijkt het misschien alsof ik dat allemaal bewust doe en overweeg, maar dat gaat allemaal onbewust. Het zou overigens ook een chaos worden als we dat model onmiddellijk overboord zouden gooien bij elke kleinigheid die niet klopt. Er moet dus een evenwicht bestaan tussen rigiditeit en flexibiliteit.
Te grote rigiditeit kan zijn nadelen hebben. Iemand met een obsessief-compulsieve stoornis bijvoorbeeld houdt vast aan het idee dat de wereld vergaat als hij iets kwijt is, of dat hij een ernstige infectieziekte krijgt als hij niet minstens vier uur per dag zijn handen wast. Als je het zo iemand vraagt, weet hij best dat dat niet klopt. Maar hij krijgt het niet voor elkaar om het model in zijn hoofd een beetje los te laten en aan te passen. En dat is nodig om anders te kunnen handelen, want je handelt altijd naar de voorspelling op basis van dat model. En als je depressief bent is één van de verschijnselen vaak dat je overal beren op de weg ziet, of dat je denkt dat alles negatief uit zal pakken. Het feit dat dat meevalt leidt bij een niet-depressief mens tot aanpassen van het model in je hoofd en verbeteren van de stemming, maar bij een depressief mens vaak niet.

Psilocybine….

Psilocybine masseert je voorspellingsorgaan een beetje. Het maakt het minder rigide, en dan vooral in de hoogste lagen, waar je meest abstracte voorspellingen worden gevormd. Dat geldt voor matige doses, (wat) lager dan meestal recreatief worden gebruikt. Visuele vervormingen door psilocybine worden in lagere lagen gevormd en komen niet zo gauw voor bij lage doses, wel bij recreatief gebruik met hogere doses. De effecten zijn per persoon verschillend en onvoorspelbaar, wat logisch is, want juist in die hoogste lagen verschilt het model in ons hoofd sterk per individu. Ik heb een model in mijn hoofd hoe psilocybine werkt, en jij waarschijnlijk niet; of je bent het net aan het vormen. Als we in dezelfde ruimte zijn moet het model wel bij ons allebei bevatten wat er te zien is en dat kan niet heel veel van elkaar verschillen. Psilocybine verandert ook het tijdsbeleven, je bent meer in het hier en nu. Het tijdsbeleven vindt ook in die hoogste lagen plaats; abstracte gedachten kunnen zich tot ver in de toekomst uitstrekken, concrete observaties niet.

…en meditatie

Bij meditatie gebeurt ongeveer hetzelfde als bij het gebruik van psilocybine. Het grote verschil is dat bij meditatie het masseren van het voorspellingsorgaan langzaam en geleidelijk gebeurt. Ik ben acht jaar geleden begonnen met Vipassana meditatie; één keer per jaar een tiendaagse cursus en verder dagelijks mediteren. Tijdens een tiendaagse cursus in het centrum in België gebeurt er veel met me, maar weer thuis beperkt het effect zich vooral tot minder gauw geïrriteerd zijn en misschien wat minder gauw gespannen. Ik heb vaak gedacht dat ik thuis mediteren net zo goed kan laten.
Maar dat is vijf maanden geleden veranderd toen bij mij blaaskanker werd vastgesteld. Veel mensen veronderstellen dat ik vreselijk geschrokken ben, of in spanning zit hoe het zal aflopen. Maar dat valt mee. Eén van de belangrijkste dingen die je leert bij Vipassana meditatie is gelijkmoedigheid. Je leert voelen wat er in je lichaam gebeurt en daar kijk je als toeschouwer naar zonder erop te reageren. O, nu voel ik dit, wat interessant, o en nu dat. Dat laatste is niet altijd aangenaam, maar alles komt en gaat, dus dit ook. Heel concreet had ik na een ingreep in het ziekenhuis thuis bij het plassen uiterst pijnlijke blaaskrampen. De eerste keer zat ik te kreunen van de pijn. Toen ik weer moest, heb ik met mijn Vipassana techniek naar de blaaskramp gekeken en toen voelde ik hetzelfde in mijn blaas, maar de ervaring van pijn bleef achterwege.
Die gelijkmoedigheid is een aangeleerde aanpassing van mijn voorspellingsorgaan en het model in mijn hoofd. Dat vergt wel wat oefening. Ik kan nu min of meer bij de dag leven. De hoogste lagen van mijn voorspellingsorgaan zijn veel minder overheersend en daardoor spelen lange termijn voorspellingen een veel minder grote rol. Over ongeveer een maand moet onderzoek uitwijzen of de huidige (tamelijk milde) behandeling is aangeslagen. Ik kijk daarnaar uit, maar ik kijk niet verder vooruit. Ik weet dat ik over een paar jaar genezen kan zijn, of over twee jaar dood, maar dat houdt me op het ogenblik niet erg bezig.

Het nut van psilocybine of meditatie….

Psilocybine is geen antidepressivum, of een middel tegen verslaving, angststoornissen of OCS. Het maakt je voorspellingsorgaan minder rigide, wat bij al die stoornissen kan helpen. Het maakt je een ander mens, of je nou een stoornis hebt of niet. Dat wil zeggen, als het effect beklijft. Het is niet zo dat vanzelf je model van de wereld wordt aangepast als je voorspellingsorgaan wordt gemasseerd. En de nieuw verworven grotere flexibiliteit van je voorspellingsorgaan moet blijven bestaan. Daar moet je voor zorgen. Een sessie²ik gebruik de uitdrukking “trip” hier niet, omdat ik die reserveer voor recreatief gebruik met hogere doseringen moet in de juiste omstandigheden plaats vinden met iemand erbij die het klappen van de zweep kent. Recreatieve gebruikers hebben vaak dezelfde (soort) ervaringen, maar zijn die weer kwijt tot het volgende gebruik.
Ik heb in het meditatie centrum mensen ontmoet die recreatief psychedelica hadden gebruikt en nu aan Vipassana meditatie doen. Ze beschreven dat ze met psychedelica ervaringen hadden vergelijkbaar met meditatie, maar in het eerste geval als een storm of klap met een moker, terwijl meditatie veel meer hun leven blijvend had veranderd. Dat illustreert dat die ervaringen niet zomaar in je model van de wereld worden ingebouwd.

…en de gevaren

Zowel psychedelica als meditatie zijn niet zonder gevaren. Ik heb intussen acht tiendaagse cursussen Vipassana gevolgd. Bij elke cursus verdwijnen enkele van de honderd deelnemers voortijdig, sommige omdat ze suïcidaal werden of psychotisch. En dat ondanks het feit dat je alleen wordt toegelaten nadat de cursusleiding zich bij je inschrijving heeft overtuigd dat je geen ernstige psychiatrische aandoening hebt³op basis van je eigen informatie, er wordt geen doktersattest gevraagd. Ik denk dat het mis gaat als de toegenomen flexibiliteit oncontroleerbaar wordt. Dat heeft iets te maken met dat “oplossen van het ego”. Je ervaart je ego als één geheel, dat ben jij. Je ego is echter een construct van de hersenen, van je voorspellingsorgaan (zie “Het Ego is dood, lang leve het ego“). Als de samenhang van je voorspellingsorgaan verloren gaat, als de flexibiliteit oncontroleerbaar wordt, kunnen rare dingen gebeuren.
Met psychedelica gebeuren soortgelijk ongelukken, misschien zelfs makkelijker, al zijn daar moeilijk getallen over te vinden. Ik maak me daarom zorgen over commerciële toepassing van psilocybine of andere psychedelica of over achteloos gebruik nu het zo een hype is. Hetzelfde geldt trouwens voor leren van meditatietechnieken zonder deskundige instructies en begeleiding.

Conclusie

Psilocybine en meditatie grijpen diep in op ons voorspellingsorgaan. Dat kan je een ander mens maken als het op de juiste wijze wordt gebruikt. Ik ben benieuwd of psilocybine in de praktijk een doorbraak in de psychiatrie zal blijken. Ik ben namelijk overtuigd dat niet bij alle patiënten met een depressie, angststoornis, post-traumatisch stress syndroom, verslaving of obsessief-compulsieve stoornis (OCS) het model van de wereld aan te passen valt met psilocybine of meditatie⁴ namelijk als de rigiditeit van het systeem primair terug te vinden is -veroorzaakt wordt- in de lagere lagen. In ieder geval blijken de effecten van mindfulness tegen te vallen. Of dat aan die vorm van meditatie ligt of aan de manier waarop het wordt toegepast, weet ik niet.

Bronnen

Metzinger T (2023): Bewusstseinskultur; Spiritualität. intellektuelle Redlichkeit und die planetaire Krise. Berlin Verlag.

Timmermann C, Bauer PR, Gosseries O, Vanhaudenhuyse A, Vollenweider F, Laureys S, et al. (2023): A neurophenomenological approach to non-ordinary states of consciousness: hypnosis, meditation, and psychedelics. Trends in Cognitive Sciences 27:139–159.

Podcast van Menno Oosterhoff en Youri Moggré, aflevering 36, E36 (2022): Menno’s ervaring met psilocybine. https://channels.podcastfeed.nl/5f409f90-65a6-11ec-8082-15be0b5be9b8

Ciaunica A, Safron A (2022): Disintegrating and Reintegrating the Self – (In)Flexible Self-Models in Depersonalisation and Psychedelic Experiences. PsyArXiv DOI: 10.31234/osf.io/mah78

Lewis-Healey E, Laukkonen R, Elk M van (2021): Future Directions for Clinical Psilocybin Research: The Relaxed Symptom Network. PsyArXiv DOI: 10.31234/osf.io/q3ymd

Hirschfeld T, Schmidt TT: (2021) Dose–response relationships of psilocybin-induced subjective experiences in humans. Journal of Psychopharmacology :14.

Laukkonen RE, Slagter HA (2021): From many to (n)one: Meditation and the plasticity of the predictive mind. Neuroscience & Biobehavioral Reviews 128:199–217.

Nave O, Trautwein F-M, Ataria Y, Dor-Ziderman Y, Schweitzer Y, Fulder S, et al. (2021): Self-Boundary Dissolution in Meditation: A Phenomenological Investigation. Brain Sciences 11:819.

Zorn J, Abdoun O, Bouet R, Lutz A (2020): Mindfulness meditation is related to sensory-affective uncoupling of pain in trained novice and expert practitioners. European Journal of Pain 24:1301–1313.

Barnett L, Muthukumaraswamy SD, Carhart-Harris RL, Seth AK (2020): Decreased directed functional connectivity in the psychedelic state. NeuroImage 209:116462.

Metzinger T (2020): Minimal phenomenal experience. Philosophy and the Mind Sciences:1 1:1–44.

Carhart-Harris RL, Friston KJ (2019): REBUS and the Anarchic Brain: Toward a Unified Model of the Brain Action of Psychedelics. Pharmacol Rev 71:316–344.

Millière R, Carhart-Harris RL, Roseman L, Trautwein F-M, Berkovich-Ohana A (2018): Psychedelics, Meditation, and Self-Consciousness. Front Psychol 9:1475.

Goldberg SB, Tucker RP, Greene PA, Davidson RJ, Wampold BE, Kearney DJ, et al. (2018): Mindfulness-based interventions for psychiatric disorders: A systematic review and meta-analysis. Clin Psychol Rev 59:52–60.

Nicholas T. Van Dam, Marieke K. van Vugt, David R. Vago, Laura Schmalzl, Clifford D. Saron, Andrew Olendzki, et al. (2018): Mind the Hype: A Critical Evaluation and Prescriptive Agenda for Research on Mindfulness and Meditation. Perspectives on Psychological Science 13:36–61.

Kyzar EJ, Nichols CD, Gainetdinov RR, Nichols DE, Kalueff AV (2017): Psychedelic Drugs in Biomedicine. Trends in Pharmacological Sciences 38:992–1005.