Iedereen vergist zich wel eens. Vaak is dat onschuldig, maar als de apotheek per abuis de medicatie van meneer X aan mij geeft, kan dat ernstig zijn. Of toen ik links afsloeg en na de aanrijding, die redelijk afliep, concludeerde dat ik tegen het verkeer was ingereden als spookrijder. Hoe kon dat nou gebeuren?
We zoeken dan meestal naar een oorzaak, één oorzaak. De apothekers assistente lette niet op, ik had teveel gedronken voor ik in de auto stapte, bijvoorbeeld. Maar meestal komt een vergissing tot stand door een warrige kluwen van (on)samenhangende factoren. Ook in de wetenschap is dit een probleem.

De vergissing van Piaget

Een duidelijk voorbeeld is de theorie van “object permanence” van Piaget, een invloedrijke ontwikkelingspsycholoog. Hij baseerde die theorie op een experiment dat bekend staat als “The A-not-B error”. Zie de video.

Een baby tussen 10 en 12 maanden oud heeft een aantal keren gezien dat zijn speeltje onder het linker doekje (A) verstopt wordt en haalt het tevoorschijn. Als het speeltje dan een keer zichtbaar voor de baby onder het rechter doekje (B) wordt verstopt, zoekt hij het toch onder het linker doekje (A). Hoe kan dat nou? Piaget deed dit experiment omdat hij zich afvroeg wanneer een kind het besef ontwikkelt dat een object blijft bestaan ook als je het niet meer ziet; dat noemde hij “object permanence”. Volgens hem liet dit experiment zien dat het antwoord is: rond 1 jaar. Oudere kinderen maken deze fout niet.
Piaget maakte echter zelf een fout: hij onderzocht niet goed of ook andere factoren een rol speelden¹Bernard C (2020): “Ignoring other possibilities or interpretations may be the main source of fallacies.”, zie bronnen. Thelen en haar medewerk(st)ers deden dat wel. Zij varieerden allerlei omstandigheden zoals de houding van de baby, het uiterlijk van het te verstoppen speeltje of van de doekjes waar het achter werd verstopt, of de tijd tussen verstoppen en zoeken. Al deze wijzigingen en nog veel meer zorgden ervoor dat de babys van 10-12 maanden de A-not-B error niet meer vertoonden. De onderzoekers konden het ook zo inrichten dat kinderen ouder dan één jaar en zelfs volwassenen de A-not-B error wél maakten.

De wet van behoud van ellende

Dit is een voorbeeld van wat ik de wet van behoud van ellende in de wetenschap noem. Als je wilt weten hoe iets werkt – de hersenen, een medicijn, het klimaat, een virus, het gedrag van een baby- moet je een goed gecontroleerd experiment doen. Dan onderzoek je één factor en houdt alle andere constant. Als dat experiment slaagt weet je iets over die ene factor onder de omstandigheden van het experiment. Die omstandigheden zijn echter altijd onnatuurlijk. Wat de uitkomst van je experiment betekent in de echte wereld als veel factoren een rol spelen, weet je niet. Piaget dacht dat hij iets van de werkelijke wereld had nagebootst, en daarom een algemene wetmatigheid had ontdekt.
Een alternatief is onderzoek doen in de echte wereld. Maar dan is het probleem dat allerlei factoren een rol spelen die je niet in de hand hebt. Vaak weet je niet eens welke factoren een rol spelen. Dus je weet één oorzaak heel precies in een goed gecontroleerd experiment, maar dat betekent in de echte wereld niet veel, óf je weet iets dat gebeurt in de echte wereld, maar weet de oorzaak niet. Dat is de wet van behoud van ellende.

Kennis gebaseerd op vergissingen

Het vervelende is dat in handboeken veel kennis blijft staan die gewoon niet klopt, zoals dat “object permanence” pas ontstaat op de leeftijd van een jaar, terwijl later is aangetoond dat babys van 4 maanden al begrijpen dat een verstopt voorwerp nog bestaat. Een paar andere voorbeelden die veel mensen voor waar en bewezen houden: iedereen heeft een persoonlijke leerstijl, je gebruikt maar 10% van je hersenen, suiker maakt kinderen hyperactief, door je vinger(gewrichten) te kraken beschadig je ze, je hebt een drievoudig brein (reptielen-, zoogdieren- en menselijk brein), stieren worden agressief van de kleur rood, sommige mensen zijn links-breinig, anderen rechts-breinig. Allemaal vergissingen.

Rampen: oorzaken…

Bij rampen speelt een zelfde probleem. Ruim dertig jaar geleden kapseizde en zonk de autoveerboot “Herald of Free Enterprise” kort na verlaten van de haven in Zeebrugge met bijna tweehonderd doden tot gevolg. Wie zich dat herinnert, weet ook nog dat dat kwam doordat de de boegdeur, de oprijklep voor autos niet gesloten was voor vertrek. Maar experts op het gebied van veiligheidsmanagement wezen tientallen factoren als oorzaak aan, die -voor een deel toevallig- in elkaar grepen. Ik heb vaak medelijden met mensen die de schuld krijgen van een ramp. Die hebben meestal wel iets doms, of onacceptabels, of iets dat verboden is gedaan of nagelaten. Maar dat dat op een ramp uitloopt ligt meestal aan een toevallige samenloop van onvoorziene omstandigheden.

… en schuld

Mij staan de twee jongetjes vers in het geheugen die de dood van een vader en zijn zoontje op hun geweten hebben. Rond oud en nieuw staken zij vuurwerk af in de hal van een flatgebouw, waardoor een bank die daar gedumpt was, in brand vloog met veel rookontwikkeling die in de lift terecht kwam met daarin een jong gezin. De lift stond stil, ze konden er niet uit en de vader en het zoontje stikten. Vreselijk. Die jongens werden als een soort misdadigers afgeschilderd. Maar hoe vaak hebben jongetjes niet onverantwoord met vuurwerk gespeeld? Meestal loopt dat goed af, tenzij er toevallig een brandbare bank staat, die goed droog is, vlak bij de liftkoker waar de wind de rook inzuigt, met een lift die stil blijft staan met mensen erin. Die jongetjes deden iets onverantwoords net als veel andere jongetjes, dat door een samenloop van omstandigheden rampzalig afliep.

Conclusie

Wij mensen denken in oorzaak en gevolg, maar de wereld, de natuur is een complex dynamisch systeem waar het één uit het ander voortkomt en zelden één duidelijke oorzaak aan te wijzen valt²“Causal Reductionism: Things rarely happen for just 1 reason. Usually, outcomes result from many causes conspiring together. But our minds cannot process such a complex arrangement, so we tend to ascribe outcomes to single causes, reducing the web of causality to a mere thread.”. Dat wil overigens niet zeggen dat met verstandig en voorzichtig handelen -met veiligheidsmaatregelen- geen vergissingen of rampen te voorkomen zijn. Maar alle vergissingen of rampen voorkomen gaat ook niet, want die toevallige samenloop van omstandigheden vindt altijd plaats als je even op iets anders let.

Bronnen

Bernard C (2020): On Fallacies in Neuroscience. eNeuro 7. DOI: 10.1523/ENEURO.0491-20.2020

Barrett LF (2020): Seven and a half lessons about the brain. Boston, Houghton Mifflin Harcourt. ISBN 978-0-358-15712-0

Newton PM, Salvi A (2020): How Common Is Belief in the Learning Styles Neuromyth, and Does It Matter? A Pragmatic Systematic Review. Front Educ 5. DOI: 10.3389/feduc.2020.602451

The Herald: a Disaster of Safety Management: [cited 2020 Nov 1]; Available from: https://www.freeonlineresearchpapers.com/the-herald-a-disaster-of-safety-management/

Pearl J, Mackenzie D (2018): The book of why: the new science of cause and effect. New York, Basic Books.

Watson EJ, Coates AM, Banks S, Kohler M (2018): Total dietary sugar consumption does not influence sleep or behaviour in Australian children. International Journal of Food Sciences and Nutrition 69:503–512.

Nielsen JA, Zielinski BA, Ferguson MA, Lainhart JE, Anderson JS (2013): An evaluation of the left-brain vs. right-brain hypothesis with resting state functional connectivity magnetic resonance imaging. PLoS One 8:e71275.

Dekker S, Lee NC, Howard-Jones P, Jolles J (2012): Neuromyths in education: Prevalence and predictors of misconceptions among teachers. Front Psychol 3. DOI: 10.3389/fpsyg.2012.00429

Topal J, Gergely G, Miklosi A, Erdohegyi A, Csibra G (2008): Infants’ Perseverative Search Errors Are Induced by Pragmatic Misinterpretation. Science 321:1831–1834.

Smith LB, Thelen E (2003): Development as a dynamic system. Trends in Cognitive Sciences 7:343–348.

Cilliers P (1998): Complexity and post-modernism: understanding complex systems. Routledge, ISBN 0-203-01225-9 Master e-book, p. 96.

Unger DL (1998): Does Knuckle Cracking Lead to Arthritis of the Fingers? Arthritis and Rheumatism 41(5). Awarded with the 2009 IG Nobel Prize.

Wolraich ML, Wilson DB, White JW (1995): The Effect of Sugar on Behavior or Cognition in Children: A Meta-analysisJAMA 274:1617–1621.