In een eerdere blog over hallucinaties leg ik uit hoe een mens zich kan handhaven in een onzekere wereld. Daarvoor heb je een model van de wereld in je hoofd. Dat model gebruik je om te voorspellen wat er gaat gebeuren en hoe je daarop moet reageren. Of die voorspelling klopt controleer je via je zintuigen. Ik hoor ritselen in de struiken. Is dat een beest? Ik zie geen beest, maar wel dat het ritselen precies samengaat met het harder en zachter bewegen van de bladeren door de wind. Die waarneming corrigeert mijn eerdere voorspelling dat er een beest aankomt.
Hallucinaties
Maar soms is wat je ziet en hoort niet erg duidelijk en woedt er een strijd in je brein wat te geloven: je voorspelling of je onduidelijke waarneming. Als je -onbewust- aan je voorspelling vasthoudt ondanks duidelijke berichten van je zintuigen dat die voorspelling niet klopt, dan hallucineer je. En als de verbinding tussen voorspelling en waarneming eenmaal verbroken is kunnen hallucinaties een eigen leven gaan leiden en wordt je psychotisch. Zie Hallucinaties: zien wat je verwacht voor voorbeelden hoe dat werkt en voor een uitgebreider uitleg.
Wanen
Mensen die psychotisch zijn hebben naast hallucinaties ook vaak wanen. Daarbij speelt hetzelfde als bij hallucinaties, namelijk dat de voorspellingen die voortkomen uit het model van de wereld in je hoofd niet meer gecorrigeerd worden door de realiteit. Maar in dit geval gaat het niet om waarnemingen, om wat je ziet of hoort, maar om gedachten. Die gedachten zijn verklaringen voor wat je waarneemt, voor wat je hebt meegemaakt, voor wat er om je heen gebeurt in de wereld. Op basis daarvan maak je een coherent model dat verklaart hoe de wereld in elkaar zit. Een probleem daarbij is dat niet alles logisch is wat je in het leven tegenkomt en dat sommige dingen elkaar tegenspreken1Zie De mens denkt vooruit, de natuur denkt achteruit.
Geloven
Het model in je hoofd moet coherent zijn, anders kan je er geen voorspellingen op baseren. Die heb je nodig om je in de wereld te handhaven. Als iets niet logisch is of als je niet genoeg weet om een coherent model te maken, dan ga je over tot het geloven van bepaalde verbanden. Dat doet iedereen, zelfs de meest exacte wetenschapper. Deze blog bijvoorbeeld, baseer ik op het bestuderen van tientallen artikelen, boeken en op veel nadenken. Maar hoe wanen in het brein precies ontstaan weet niemand. Toch vertel ik je hier een coherent verhaal, of dat probeer ik in ieder geval. Ik pas daarvoor bekende feiten in elkaar en kijk of andere wetenschappers het ook zo zien. Een deel van mijn model is gebaseerd op wat mij het meest logisch lijkt. Ik doe net als alle wetenschappers niet aan fake news of fake facts. Maar omdat bij complexe zaken nooit alles precies bekend is en in elkaar past, is een deel van mijn model gebaseerd op wat ik geloof hoe het zit. Voor een deel is het geloven in bedachte logica. Ik let wel goed op of ik feiten tegenkom die niet kloppen met mijn model en dan probeer ik het aan te passen.
Wanen bij iemand met schizofrenie
Iemand die psychotisch is en wanen heeft doet dat precies andersom. Die past de feiten aan zijn model aan als hij feiten of waarnemingen tegenkomt die niet passen in zijn model van de wereld. Dat kan ver gaan. Roland Duong vertelt in de documentaire “Mijn DNA” over zijn moeder. Live in de film, wil ze geen thuiszorg om haar opgezette benen te verzorgen, want “Ze stelen me hier alles af. Ze hebben hier van alles weggehaald. Ik heb helemaal niks meer”. En Roland vertelt dat zijn moeder zo lang als hij zich kan herinneren schizofreen was. “Dat uitte zich in een extreme achtervolgingswaanzin waarin de wereld één groot complot tegen haar was. Als we in he bos gingen wandelen was het altijd van: wie zijn die mensen, wat doen ze hier, ze zijn ons aan het achtervolgen enzo, wat vervelend nou weer, kunnen we nou nooit eens rustig ergens….”. Zijn broer onderbreekt hem: “Ze zei wel altijd eerst van: je moet effe het nummerbord van die auto noteren.”
Wanen stoppen
Het heeft geen enkele zin om te trachten iemands wanen met feiten en argumenten te corrigeren. Dat leidt alleen maar tot meer achterdocht en wantrouwen. En die feiten worden genegeerd of verklaard vanuit het waansysteem, soms met absurde maar niet te corrigeren argumenten. In het begin van een psychose hebben wanen meestal een beperkte omvang en reikwijdte. Maar door steeds meer feiten en waarnemingen in het waansysteem in te bouwen wordt dat model van de wereld steeds groter, minder corrigeerbaar, en voor de betrokken persoon steeds meer de enige waarheid. Daarom is het van belang wanen te stoppen als ze zich beginnen te ontwikkelen. Meestal zijn daarvoor antipsychotische medicijnen nodig. Het inbouwen van feiten en waarnemingen in het waansysteem wordt daarmee gestopt en het proces keert om. Als het meezit verbleken de wanen dan langzamerhand.
Complot theorieën
Je hoeft geen schizofrenie te hebben om in een complot te geloven. Dat is in deze tijd van het Corona virus wel duidelijk. Er zijn veel complot theorieën. Het verschijnsel is van alle tijden. De maanlanding is bijvoorbeeld in scene gezet. Of de aarde is plat. Of kinderen krijgen autisme door vaccinatie. Je kunt dit wanen noemen, omdat het modellen van de wereld zijn die niet door feiten of argumenten corrigeerbaar zijn. Het is geloven in bedachte logica. Feitelijk zijn het groepswanen. De groep vormt een model van de wereld om zich te kunnen handhaven in die wereld. Dat maakt begrijpelijk voor ze hoe de ingewikkelde gebeurtenissen in elkaar passen en geeft een veilig gevoel, ook al klopt de theorie niet. Mensen die sterke behoefte hebben aan structuur en een doel in hun wereld, geloven makkelijker in complot theorieën. Het heeft geen zin mensen die in een complot theorie geloven met argumenten of feiten te bestoken.
Bronnen
Suthaharan, Praveen, Erin J. Reed, Pantelis Leptourgos, Joshua G. Kenney, Stefan Uddenberg, Christoph D. Mathys, Leib Litman, e.a. ‘Paranoia and Belief Updating during the COVID-19 Crisis’. Nature Human Behaviour 5, nr. 9 (september 2021): 1190–1202. https://doi.org/10.1038/s41562-021-01176-8.
Friedman RA (2020): Why Humans Are Vulnerable to Conspiracy Theories. Psychiatric Services DOI: 10.1176/appi.ps.202000348
Georgiou N, Delfabbro P, Balzan R (2020): COVID-19-related conspiracy beliefs and their relationship with perceived stress and pre-existing conspiracy beliefs. Pers Individ Dif 166:110201.
Haarsma J, Knolle F, Griffin JD, Taverne H, Mada M, Goodyer IM, et al. (2020): Influence of prior beliefs on perception in early psychosis: Effects of illness stage and hierarchical level of belief. Journal of Abnormal Psychology 129:581.
Schutte MJL, Linszen MMJ, Marschall TM, ffytche DH, Koops S, van Dellen E, et al. (2020): Hallucinations and other psychotic experiences across diagnoses: A comparison of phenomenological features. Psychiatry Research 292:113314.
Cole DM, Diaconescu AO, Pfeiffer UJ, Brodersen KH, Mathys CD, Julkowski D, et al. (2020): Atypical processing of uncertainty in individuals at risk for psychosis. NeuroImage: Clinical 26:102239.
Sterzer P, Adams RA, Fletcher P, Frith C, Lawrie SM, Muckli L, et al. (2018): The Predictive Coding Account of Psychosis. Biol Psychiatry 84:634–643.
Weilnhammer V, Röd L, Eckert A-L, Stuke H, Heinz A, Sterzer P (2020): Psychotic Experiences in Schizophrenia and Sensitivity to Sensory Evidence. Schizophr Bull DOI: 10.1093/schbul/sbaa003
Davies DJ, Teufel C, Fletcher PC (2018): Anomalous Perceptions and Beliefs Are Associated With Shifts Toward Different Types of Prior Knowledge in Perceptual Inference. Schizophr Bull 44:1245–1253.
Williams D (2018): Hierarchical Bayesian models of delusion. Conscious Cogn DOI: 10.1016/j.concog.2018.03.003
Corlett PR, Fletcher PC (2012): The neurobiology of schizotypy: Fronto-striatal prediction error signal correlates with delusion-like beliefs in healthy people. Neuropsychologia 50:3612–3620.
10 Comments on “Wanen en complot theorieën: geloven in bedachte logica”
Ha Peter,
In je antwoord op de reactie van A. Meilink gebruik je de volgende zin: ‘Angst is volgens mij de emotie als het ontspoort, normaal functioneren hindert.’.
In de (veterinaire klinische) ethologie kennen we het begrip agonistisch gedrag. Dat is gedrag variërend van extreme agressie tot extreme angst. Maar het geheel behoort tot het normale gedragsrepertoire, het gedrag dat een individu (dier of mens) in staat stelt zich te handhaven.
Angst (vluchtgedrag) vormt een adequate reactie op sommige bedreigingen (normaal functioneren). In mijn optiek geldt dat zowel voor mens als dier. Ik zie daarom angstgedrag voorshands als normaal gedrag, niet als ontsporing.
Hartelijk groetend,
Bart
Ha Bart, het risico is dat we in een semantische discussie raken, maar vooruit. Wat is in het bovenstaande de definitie van angst? Je hebt het over “angstgedrag”. Is die angst direct meetbaar, of is alleen het vluchtgedrag meetbaar? Waarom noem je het dan angstgedrag? Of bedoel je wat in het engels “fear” heet, niet “anxiety” en wat we in het Nederlands allebei “angst” noemen? Dus vluchtgedrag omdat een dier bang is, en niet angstig. Verwarrend. Ik ben een blog aan het schrijven over het verschil tussen bang en angstig zijn (Engels fear en anxiety). Vluchtgedrag heeft volgens mij met “fear” te maken en niet met angst. Vermijdings- of vluchtgedrag hoort bij “fear” voor een concrete bedreiging, terwijl angst een emotie is die samenhangt met diffuse dreiging zonder vluchtgedrag.
In een semantische discussie komen we niet, Peter. Want nadat ik gereageerd had en een en ander nog eens overdacht, kwam ik tot soortgelijke overwegingen als jij hier neerschrijft.
Blijkbaar wordt de term agonistisch gedrag vooral gebruikt in de ethologie, en gereserveerd voor ‘non human animals’. En inderdaad gaat het dan om het continuüm tussen extremen van ‘agression and fear’.
Mensen kunnen in hun hoofd angstig zijn, ook zonder dat fysiek gevaar dreigt. Ik heb enige aanwijzingen dat dat bij (huis)dieren ook kan, maar ik ken er geen onderzoeksresultaten van.
Dieren vluchten vaak voor een sterkere rivaal (‘flight/fear’), bijvoorbeeld in de competitie om voedsel. Zo een fysieke vlucht bij mensen zie je, dunkt me alleen in zeer bedreigende fysieke omstandigheden.
Dus ja, misschien hebben we het vooral over het verschil tussen ‘flight/fear’ (dier) en ‘anxiety’ (mens).
Blijft een interessante discussie, Bart. Ik denk dat gedrag als bij dieren -vluchten bv- ook bij mensen voorkomt, misschien soms/vaak onderdrukt door andere functies. Anderzijds is er veel discussie of angst -zoals we het er nu allebei over hebben- ook bij dieren voorkomt. Het zou kunnen, maar omdat het een emotie is, kan je die alleen via uitingen van het subject vaststellen. Allerlei lichaamsuitdrukkingen zijn daarvoor onbetrouwbaar; zoals bij honden tanden ontbloten, staart tussen de benen etc.
Dag Peter Moleman
Mooi artikel over hallucinaties en of wanen. Ik vermoed dat je uit piëteit niet noemt dat een geloof perfect past bij wat je noemt over hoe wanen in elkaar zitten.
Wat ik zelf ook altijd noem is dat het door jou zo mooi beschreven proces in essentie wordt aangestuurd door angst en door de noodzaak aan alles wat je meemaakt betekenis te geven. Angst in dit geval opgevat als de hersen activiteit die optreedt bij het ervaren van wat niet verwacht wordt en die tot doel heeft die angst weer ongedaan te maken.
Collegiale groeten, Akke Meilink
Beste Akke, Inderdaad, piëteit…. of geen zin in kwade reacties die nergens toe leiden.
Wat die angst betreft: als het een adequate reactie is op iets onverwachts, noem ik het geen angst. Feitelijk is dat het normale process van voorspellen en bijstellen zoals ik beschrijf. Angst is volgens mij de emotie als het ontspoort, normaal functioneren hindert. Ik noem de (bewuste) emotie angst en het onbewuste proces dat ik beschrijf niet. Dat proces kan wel door emoties zoals angst beïnvloed worden.
Dag Peter,
Je schetst helder hoe de theorie die mensen over de wereld hebben kan ontsporen als die niet getoetst wordt en een steeds meer gesloten, voor buitenstaanders steeds minder te vatten systeem kan worden. .
Een belangrijk verschil tussen tussen de waan en de complottheorie is m.i. echter het idiosyncratische en isolerende karakter van de waan versus het meer sociale en binnen de betreffende groep verbindende karakter van de complottheorie.
Een etymologische wortel van het woord waan ligt volgens Scharfetter in zijn Algemeinen Psychopathlogie uit 1976 bij de woestijn;
1 Wahnsinn (-witz, vgl. De-menz) Wahn ist alt- und mittelhochdeutsch (leer), urverwandt mit gotisch (mangelnd, leer), lateinisch (leer). Aus dem gleichen indogermanischen Stamm ist das Wort Wüste abgeleitet.
De patiënt komt door zijn overtuigingen als roepende in de woestijn vaak in een toenemend isolement terwijl de mensen van viruswaanzin/viruswaarheid elkaar juist door hun mening versterken in de groep.
Een waan is dus vaak beter te benoemen vanuit de ontwrichting van een individueel , dagelijks functioneren die er het gevolg van is en de complottheorie vanuit een groepsdynamiek .
Op inhoud is een waan niet altijd goed te beoordelen. Soms zitten geheime diensten echt achter mensen aan.
Ha Jaques, wat leuk dat je reageert. Jammergenoeg verdwijnt veel van de oude Duitse psychiatrie uit beeld. Dat is een verarming. Maar er is ook volstrekt nieuwe kennis over wanen. Daar refereer ik aan. En in het verlengde van wat ik vertel zeggen huidige experts -Phil Corlett, Vaughan Bell- dat wanen juist een heel sociaal aspect hebben. Volgens mij heb je wel gelijk met het isolerend effect van wanen bij een patiënt in tegenstelling tot een groep. Maar het mechanisme zou wel eens hetzelfde kunnen zijn -denk ik ook.
Bell V, Raihani N, Wilkinson S (2019): De-Rationalising Delusions [Internet]. PsyArXiv. DOI: 10.31234/osf.io/4p9zs
Beste Peter,
Dit is een heel duidelijke uitleg over wanen. Heel knap hoe je deze moeilijke materie in een beperkt aantal zinnen weet uit te leggen.
Gezien jouw verhaal zou een huisarts die een patiënt met wanen treft deze direct naar een psychiater moeten sturen voor medicatie. Je schrijft dat ontkennen van de waangedachte geen zin heeft, maar hoe dan om te gaan als leek/familie met zo’n patiënt? Ik moet bekennen daar dan te kort te schieten.
Met hartelijke groet, HM
Je moet duidelijk en eerlijk zijn. Zeggen dat jij het anders ziet en accepteren dat de patiënt het ziet zoals hij dat ziet. En hem laten vertellen wat hij denkt en beleeft, maar niet in discussie gaan. En als hij dat toch probeert, terugvallen op dat je het anders ziet. En wel gewoon zeggen dat je net als de psychiater (of ander die de diagnose professioneel heeft gesteld) denkt dat hij een waan heeft. Daar moet je wel van overtuigd zijn.
Overigens schrijf ik: “Het heeft geen enkele zin om te trachten iemands wanen met feiten en argumenten te corrigeren”. Dat is iets anders dan ontkennen.
Maar wat ik schrijf, ook hier, is natuurlijk helemaal niet makkelijk voor een leek/familielid.
En ja, ik vind al altijd dat psychosen niet bij de huisarts thuis horen, dwz diagnose en behandelplan niet. Natuurlijk kan een HA het later overnemen. Hoewel, regelmatige controle door een psychiater nodig blijft, want ziet de HA het als er een terugval is? (Overigens zien psychiaters hun patiënten tegenwoordig zo kort en infrequent dat de vraag is of die het wel zien. En je begrijpt dat ik ook duidelijk maak dat wachtlijsten uit den boze zijn).