Mijn vrouw vraagt vaak of ik een bepaalde geur in huis ruik, of in de tuin. Vaak ruik ik wel iets, maar ik heb een veel ongevoeliger neus dan zij. Ik houd van oude rode wijn met aardse geuren. Elke fles die ik open maak heeft een verrassende samenstelling van zulke geuren. Mijn vrouw ruikt niet veel verschil tussen die wijnen. Dus heb ik toch een gevoeliger neus?

Reukorgaan is een bijzonder zintuig

Je reukorgaan is een bijzonder zintuig. Eigenlijk weet iedereen dat wel, want we hebben allemaal wel eens een bijzondere reukervaring gehad ¹ Het beroemdste voorbeeld is de geur van een Madeleine, dat in thee gedoopt, de verteller in “De kant van Swann” van Proust terugvoert naar het huis van zijn grootouders. . Ik ben bijvoorbeeld wel eens ergens binnengekomen en herinnerde me meteen de huiskamer van mijn grootouders. Dat kwam door hoe het daar rook, al wist ik niet om welke geur het ging. Erg aangenaam vond ik dat niet, want ik heb niet speciaal prettige herinneringen aan de huiskamer van mijn grootouders.
We kunnen vele duizenden stoffen onderscheiden. Dat is van belang omdat we er bijvoorbeeld achter moeten komen of een stof giftig of voedzaam is, bij een roofdier of een sekspartner hoort. Bovendien moet je reukorgaan zich snel kunnen aanpassen omdat dieren en planten steeds nieuwe geurstoffen maken en afscheiden. Soms zijn die stoffen scheikundig bijna identiek, maar horen bij heel verschillende dieren, bloemen of vruchten. We kunnen de geur van die bijna identieke stoffen onderscheiden doordat ze elk een uniek patroon van receptoren activeren (zie fig. 1).

Die geurervaring begint bij het activeren van de receptoren in je neus. De receptoren zitten in het slijmvlies boven in je neusholte op neuronen die dwars door je schedel de hersenen in gaan naar de reukkolf (olfactory bulb in fig. 2). Van daar gaat het signaal direct naar de amygdala en hippocampus en naar de hypothalamus. Dat is bijzonder want de signalen van andere zintuigen, zoals ogen en oren, gaan eerst naar de thalamus, dat is een soort filterstation. Omdat geuren in eerste instantie dat filterstation omzeilen kunnen ze heel direct emotionele reacties oproepen (via de amygdala), heel direct herinneringen activeren (via de hippocampus) en heel direct hormonale reacties oproepen (via de hypothalamus).

Niemand ruikt dezelfde geuren

Je reukorgaan heeft nog meer verrassende eigenschappen. Er zijn bij de mens in totaal ± 350 verschillende receptoren gevonden waarmee je in principe meer dan een miljard (>1.000.000.000) verschillende geurstoffen kunt onderscheiden. Maar niemand heeft al die 350 receptoren. In een onderzoek bij 26 mensen werden 273 verschillende receptoren gevonden, maar slechts 90 daarvan kwamen bij alle 26 voor. Dat verklaart voor een deel de verschillen in reukvermogen tussen mensen. Ik houd erg van asperges, maar een nadeel is wel de tamelijk gore urinegeur die het veroorzaakt. Wat blijkt: meer dan de helft van de mensen ruiken dat niet omdat ze de daarvoor nodige receptor niet kunnen maken.
Dus je hebt slechts een beperkt aantal van de mogelijke receptoren in je neus, en -nog sterker- je hebt niet steeds dezelfde receptoren. Op elk neuron in je neus zit slechts één soort receptor en zo een neuron leeft slechts 30 tot 60 dagen. Continu worden die neuronen vervangen door nieuwe neuronen, maar niet met dezelfde soort receptor. Als je bepaalde stoffen een tijd niet geroken hebt, verdwijnen de receptoren voor die stof. Dus ik moet vaak oude rode wijn drinken om die heerlijke geuren te blijven ruiken. Sommige receptoren blijven echter altijd. Ik weet niet of dat komt doordat ze altijd gemaakt worden ook al is de bijbehorende geur er niet, of doordat die geur er altijd en overal is, Als je ouder wordt verandert je reukvermogen. Sommige receptoren worden bij de meeste ouderen niet meer gemaakt, maar er zijn ook receptoren die bij ouderen juist meer voorkomen.

Wat je kunt ruiken verandert continu

Er zijn ook geslachtsverschillen. Stoffen die lijken op androgenen, manlijke hormonen, worden makkelijker waargenomen en ook vaker prettig gevonden door vrouwen. Nu denk je misschien aan feromonen, stoffen die bij veel dieren een functie vervullen in het aantrekken van het andere geslacht of in het afbakenen van het territorium. Die feromonen worden waargenomen via het vomeronasale orgaan, een onderdeel van het reukorgaan. Maar mensen hebben dat orgaan niet, dus aan de meeste feromonen hebben wij niets.
Wat je ruikt en kan ruiken verandert steeds en snel. Veel meer dan wat je ziet en kunt zien. Daar zorgt onder andere het afsterven van neuronen na 30 tot 60 dagen en het continu aanvullen van die neuronen voor. Maar hogerop in de hersenen liggen geuren soms lang en onuitwisbaar opgeslagen. Daardoor kon ik me de huiskamer van mijn grootouders herinneren. Maar herinner ik me wat ik ruik? Dat kan je eigenlijk niet zeggen, want wat ik ervaar is een herinnering met emoties die wordt geactiveerd door wat ik ruik. Ik ruik als het ware een herinnering en niet een stof.

Je ruikt wat je belangrijk vindt

Dat is waarschijnlijk ook het antwoord op de vraag of mijn vrouw of ik een gevoeliger neus hebben. Het gaat niet alleen om onze neus, wie daar meer of andere receptoren heeft, maar vooral welke ervaringen we hebben en belangrijk vinden. Mijn vrouw is meer gespitst op wat er in huis gebeurt en in de tuin en ik ben meer gespitst op lekker eten en lekkere wijnen. Geur is pas een eigenschap van een stof in combinatie met degeen die het ruikt.
Dus zeg mij wat je ruikt en ik vertel je wie je bent.

Bronnen

Barwich A-S (2018): Measuring the World; Olfaction as a Process Model of Perception; in Nicholson DJ, Dupré J (eds): Everything Flows: Towards a Processual Philosophy of Biology. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-877963-6, Ch. 17

Mirsky, S. (2017): 23 and Pee; Genome analysis pinpoints the DNA that gives some people an asparagus edge. Sci Am March 2017, P. 78.

Bushdid C, Magnasco MO, Vosshall LB, Keller A (2014): Humans can discriminate more than 1 trillion olfactory stimuli. Science 343:1370–2.

Verbeurgt C, Wilkin F, Tarabichi M, Gregoire F, Dumont JE, Chatelain P (2014): Profiling of Olfactory Receptor Gene Expression in Whole Human Olfactory Mucosa. PLOS ONE 9:e96333.

Kandel, E. R., Schwartz, J.H., Jessell, Th. M., Siegelbaum, S.H., Hudspeth, A.J. (eds) (2013). Principles of neural science, 5th Ed.. McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-181001-8. Ch 32 Smell and Taste: The Chemical Senses

Keller A, Zhuang H, Chi Q, Vosshall LB, Matsunami H (2007): Genetic variation in a human odorant receptor alters odour perception. Nature 449:468–472.

Freeman, W.J. III (2000): How brains make up their minds. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-12008-1 Hfst 4, p. 65 ev.