Mijn vrouw vraagt vaak of ik een bepaalde geur in huis ruik, of in de tuin. Vaak ruik ik wel iets, maar ik heb een veel ongevoeliger neus dan zij. Ik houd van oude rode wijn met aardse geuren. Elke fles die ik open maak heeft een verrassende samenstelling van zulke geuren. Mijn vrouw ruikt niet veel verschil tussen die wijnen. Dus heb ik toch een gevoeliger neus?
Reukorgaan is een bijzonder zintuig
Je reukorgaan is een bijzonder zintuig. Eigenlijk weet iedereen dat wel, want we hebben allemaal wel eens een bijzondere reukervaring gehad 1 Het beroemdste voorbeeld is de geur van een Madeleine, dat in thee gedoopt, de verteller in “De kant van Swann” van Proust terugvoert naar het huis van zijn grootouders. . Ik ben bijvoorbeeld wel eens ergens binnengekomen en herinnerde me meteen de huiskamer van mijn grootouders. Dat kwam door hoe het daar rook, al wist ik niet om welke geur het ging. Erg aangenaam vond ik dat niet, want ik heb niet speciaal prettige herinneringen aan de huiskamer van mijn grootouders.
We kunnen vele duizenden stoffen onderscheiden. Dat is van belang omdat we er bijvoorbeeld achter moeten komen of een stof giftig of voedzaam is, bij een roofdier of een sekspartner hoort. Bovendien moet je reukorgaan zich snel kunnen aanpassen omdat dieren en planten steeds nieuwe geurstoffen maken en afscheiden. Soms zijn die stoffen scheikundig bijna identiek, maar horen bij heel verschillende dieren, bloemen of vruchten. We kunnen de geur van die bijna identieke stoffen onderscheiden doordat ze elk een uniek patroon van receptoren activeren (zie fig. 1).

bron: Malnic B, Hirono J, Sato T, Buck LB (1999): Combinatorial Receptor Codes for Odors. Cell 96:713–723.
Die geurervaring begint bij het activeren van de receptoren in je neus. De receptoren zitten in het slijmvlies boven in je neusholte op neuronen die dwars door je schedel de hersenen in gaan naar de reukkolf (olfactory bulb in fig. 2). Van daar gaat het signaal direct naar de amygdala en hippocampus en naar de hypothalamus. Dat is bijzonder want de signalen van andere zintuigen, zoals ogen en oren, gaan eerst naar de thalamus, dat is een soort filterstation. Omdat geuren in eerste instantie dat filterstation omzeilen kunnen ze heel direct emotionele reacties oproepen (via de amygdala), heel direct herinneringen activeren (via de hippocampus) en heel direct hormonale reacties oproepen (via de hypothalamus).

bron: Rinaldi A (2007): The scent of life: The exquisite complexity of the sense of smell in animals and humans. EMBO reports 8:629–633. Credit: Karolinska Institutet and Nobel Foundation, Stockholm, Sweden.
Niemand ruikt dezelfde geuren
Je reukorgaan heeft nog meer verrassende eigenschappen. Er zijn bij de mens in totaal ± 350 verschillende receptoren gevonden waarmee je in principe meer dan een miljard (>1.000.000.000) verschillende geurstoffen kunt onderscheiden. Maar niemand heeft al die 350 receptoren. In een onderzoek bij 26 mensen werden 273 verschillende receptoren gevonden, maar slechts 90 daarvan kwamen bij alle 26 voor. Dat verklaart voor een deel de verschillen in reukvermogen tussen mensen. Ik houd erg van asperges, maar een nadeel is wel de tamelijk gore urinegeur die het veroorzaakt. Wat blijkt: meer dan de helft van de mensen ruiken dat niet omdat ze de daarvoor nodige receptor niet kunnen maken.
Dus je hebt slechts een beperkt aantal van de mogelijke receptoren in je neus, en -nog sterker- je hebt niet steeds dezelfde receptoren. Op elk neuron in je neus zit slechts één soort receptor en zo een neuron leeft slechts 30 tot 60 dagen. Continu worden die neuronen vervangen door nieuwe neuronen, maar niet met dezelfde soort receptor. Als je bepaalde stoffen een tijd niet geroken hebt, verdwijnen de receptoren voor die stof. Dus ik moet vaak oude rode wijn drinken om die heerlijke geuren te blijven ruiken. Sommige receptoren blijven echter altijd. Ik weet niet of dat komt doordat ze altijd gemaakt worden ook al is de bijbehorende geur er niet, of doordat die geur er altijd en overal is, Als je ouder wordt verandert je reukvermogen. Sommige receptoren worden bij de meeste ouderen niet meer gemaakt, maar er zijn ook receptoren die bij ouderen juist meer voorkomen.
Wat je kunt ruiken verandert continu
Er zijn ook geslachtsverschillen. Stoffen die lijken op androgenen, manlijke hormonen, worden makkelijker waargenomen en ook vaker prettig gevonden door vrouwen. Nu denk je misschien aan feromonen, stoffen die bij veel dieren een functie vervullen in het aantrekken van het andere geslacht of in het afbakenen van het territorium. Die feromonen worden waargenomen via het vomeronasale orgaan, een onderdeel van het reukorgaan. Maar mensen hebben dat orgaan niet, dus aan de meeste feromonen hebben wij niets.
Wat je ruikt en kan ruiken verandert steeds en snel. Veel meer dan wat je ziet en kunt zien. Daar zorgt onder andere het afsterven van neuronen na 30 tot 60 dagen en het continu aanvullen van die neuronen voor. Maar hogerop in de hersenen liggen geuren soms lang en onuitwisbaar opgeslagen. Daardoor kon ik me de huiskamer van mijn grootouders herinneren. Maar herinner ik me wat ik ruik? Dat kan je eigenlijk niet zeggen, want wat ik ervaar is een herinnering met emoties die wordt geactiveerd door wat ik ruik. Ik ruik als het ware een herinnering en niet een stof.
Je ruikt wat je belangrijk vindt
Dat is waarschijnlijk ook het antwoord op de vraag of mijn vrouw of ik een gevoeliger neus hebben. Het gaat niet alleen om onze neus, wie daar meer of andere receptoren heeft, maar vooral welke ervaringen we hebben en belangrijk vinden. Mijn vrouw is meer gespitst op wat er in huis gebeurt en in de tuin en ik ben meer gespitst op lekker eten en lekkere wijnen. Geur is pas een eigenschap van een stof in combinatie met degeen die het ruikt.
Dus zeg mij wat je ruikt en ik vertel je wie je bent.
Bronnen
Barwich A-S (2018): Measuring the World; Olfaction as a Process Model of Perception; in Nicholson DJ, Dupré J (eds): Everything Flows: Towards a Processual Philosophy of Biology. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-877963-6, Ch. 17
Mirsky, S. (2017): 23 and Pee; Genome analysis pinpoints the DNA that gives some people an asparagus edge. Sci Am March 2017, P. 78.
Bushdid C, Magnasco MO, Vosshall LB, Keller A (2014): Humans can discriminate more than 1 trillion olfactory stimuli. Science 343:1370–2.
Verbeurgt C, Wilkin F, Tarabichi M, Gregoire F, Dumont JE, Chatelain P (2014): Profiling of Olfactory Receptor Gene Expression in Whole Human Olfactory Mucosa. PLOS ONE 9:e96333.
Kandel, E. R., Schwartz, J.H., Jessell, Th. M., Siegelbaum, S.H., Hudspeth, A.J. (eds) (2013). Principles of neural science, 5th Ed.. McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-181001-8. Ch 32 Smell and Taste: The Chemical Senses
Keller A, Zhuang H, Chi Q, Vosshall LB, Matsunami H (2007): Genetic variation in a human odorant receptor alters odour perception. Nature 449:468–472.
Freeman, W.J. III (2000): How brains make up their minds. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-12008-1 Hfst 4, p. 65 ev.
11 Comments on “Ruik jij wat ik ruik?”
Ik heb een schema gemaakt van hoe goed/slecht mijn zintuigen functioneren. Ik heb ze een cijfer gegeven van 1-10. Geur is het sterkst ontwikkeld. Ik maak daarmee de keuze wie mijn partner zal worden. Ik ruik het als mensen, dieren ziek zijn. Meteen. Als het regent of geregend heeft reis ik liever niet met het openbaar vervoer. In het concertgebouw in de pauze even naar de dames wc, dat kan alleen aan het begin van de pauze, niet aan het eind van de pauze, omdat een tsunami van zuurheid je tegemoet komt. Dat is de prijs van wijn. Parfum stinkt enorm. Je bent je brein, maar je ruikt naar wat je eet en drinkt. Sommige mensen ruiken van nature ongelooflijk lekker.. Geur, het ruiken, is een speelse luxe, een nieuwe dimensie van waarnemen. Het schijnt ook af te nemen naarmate je ouder wordt.
Beste Gre, wat leuk, poëzie na mijn nuchtere wetenschap. Er is wel wat bekend over oorzaken van hyperosmie (😏). Maar ik vraag me af of je dat wel wilt weten. De speelse luxe gaat er dan misschien een beetje af.
Hallo Peter,
Inderdaad mooi dat je weer in actie bent op deze website. Mijn zusje heeft 25 jaar geleden haar reukvermogen verloren als gevolg van auto-ongeluk. Evenals haar gehoor links overigens. Zij heeft echter niet veel aan smaak verloren zegt ze.
Groet, Jacoba
Smaak gaat via receptoren op zenuwen in de tong die naar het ruggemerg gaan en dan omhoog naar de hersenen. Dus smaak heeft niet veel te maken met geur en reuk. Smaak is ook grof vergeleken met reuk: er zijn maar 5 verschillende receptoren, smaken: zout, zoet, zuur, bitter en (recent pas ontdekt) umami. Bij lekker eten gaat het beperkt om smaak, maar vooral om geur, om de vluchtige stoffen uit eten die je neus in gaan.
Bedankt Peter. Interessante info.
Leuk Peter dat je weer in de lucht bent. Ik heb altijd een goede reuk gehad. De laatste tijd wat minder. Ik ga je weer volgen. Bedankt!
Leuk dat je weer begonnen bent.
Reuk is voor mij iets speciaals. Als kind heb ik samen met mijn moeder een bombardement meegemaakt, waarbij mijn moeder haar reukvermogen heeft verloren. Zoals jij al aangaf , waarschijnlijk tengevolge van beschadiging van slijmvlies. Zij heeft dit altijd gezegd als er iets te ruiken viel. Totdat ik me ging afvragen wat er dan te ruiken viel. Snel werd toen duidelijk dat ik ook niet kon ruiken.
Tot zo’n 40 jaar later mijn moeder ploteling geuren herkende en ik niet veel later in de supermarkt allerlei geuren rook die mij zo misselijk maakten, waardoor ik de supermarkt moest verlaten. Toch had ik de indruk dat ik wist hoe brood rook, maar niet vlees herkende of wasmiddel. Het is me nog vaker overkomen, maar tegenwoordig , 30 jaar later , kan ik frank en vrij de supermatkt doorkruisen zonder maar iets te ruiken. Toch kan ik genieten van de geur van bloemen en …oude wijn. Maar soms moet ik wel erg mijn best doen om een geur te herkennen. Zoals je het hebt uitgelegd is de reden daarvan mij nu duidelijk.
Leuk dat je weer iets hebt gedeeld. Veel goede geuren en energie voor het schrijven van nieuwe artikelen in 2019 en verder toegewenst. De geur van versgebakken brood in de ochtend houdt geen mens in bed. De geur activeert niet alleen semi draadloos emoties of het verleden maar zet ook aan tot handelen. Klassiek geconditioneerd soms een leven lang
Beste Peter,
Wat goed dat jouw website weer actief is geworden. Zeker nu je begint met de reuk. Ik ruik sinds enkele jaren nauwelijks iets, alleen soms een vislucht wanneer ik een viskraam tref. Ik ben benieuwd wat je daarvan maakt! Ik zeg je wat ik ruik, jij zegt nu wie ik ben?
Beste Hans Maarten, verlies van reukvermogen wordt in verband gebracht met allerlei neurologische aandoeningen en dementieën. En natuurlijk met chronische rhinosinusitis en/of neuspoliepen. Ik denk niet dat ik je hiermee veel verder help. En dan heeft het geen zin te speculeren wat er in je neus, reukreceptoren of eventueel in de aanpalende hersengebieden gebeurd kan zijn. De vraag is natuurlijk of je weet of een infectie of iets dergelijks aan het verlies van reukvermogen voorafging. En wie je bent valt alleen te beantwoorden als je me vertelt wat je “normaal” rook, maar dat dacht je natuurlijk al.
Maar misschien helpt dit: https://narratively.com/how-i-brought-my-nose-back-to-life/. Mooi geschreven verhaal over verlies van reuk na een virusaandoening en hoe zij het terug kreeg.